Gabriel García Márquez, een van de meest gelauwerde auteurs ter wereld (onder meer met de Nobelprijs voor Literatuur in 1982), schreef met Cien años de soledad zijn beroemdste roman, die door een lange reeks critici onder de loep werd genomen en in zo’n veertig talen is vertaald (Bolaños Cuéllar 2010: 138). In 1972 verscheen er al een veelgeprezen Nederlandse versie van de hand van C.A.G. van den Broek, waarvoor deze de Nijhoffprijs ontving (Wesselingh 2016). Vertalingen verouderen in onze perceptie sneller dan oorspronkelijke werken. Na vijfenveertig jaar vond Meulenhoff het dan ook tijd voor een hervertaling door de zeer ervaren en meermalen bekroonde Mariolein Sabarte Belacortu.1 Dit maakt nieuwsgierig naar de verschillen, aangezien de vertaalster in een toelichting op haar werk zelf stelt dat zij ten opzichte van Van den Broeks versie een ‘aantal dingen [heeft] gewijzigd’ (Sabarte Belacortu 2017). Waarin onderscheiden beide vertalingen zich van elkaar, en is de vertaalster in haar streven naar modernisering geslaagd?
Stijlkenmerken en steekproefsgewijze vergelijking
Op elke bladzijde valt op dat de stijl van Márquez gekenmerkt wordt door lange, zorgvuldig gecomponeerde zinnen met een nogal eens complexe structuur. Een goed voorbeeld hiervan zien we al op de eerste pagina (p. 7), waar in een zin van 78 woorden de werkwijze van de net in Macondo gearriveerde zigeuner Melquíades beschreven wordt:
(1) Fue de casa en casa arrastrando dos lingotes metálicos, y (2) todo el mundo se espantó al ver (2a) que los calderos, las pailas, las tenazas y los anafes se caían de su sitio, y (2b) las maderas crujían por la desesperación de los clavos y los tornillos tratando de desenclavarse, y (2c) aun los objetos perdidos desde hacía mucho tiempo aparecían (2c–I) por donde más se les había buscado, y (2c–II) se arrastraban en desbandada turbulenta detrás de los fierros mágicos de Melquíades.
We hebben hier te maken met twee door het nevenschikkend voegwoord y geschakelde hoofdzinnen (1 en 2), drie van de tweede hoofdzin afhankelijke bijzinnen (2a–c) met nog twee ingebedde bijzinnen (2c–I en 2c–II) en daarnaast meerdere deelwoordconstructies, hierboven onderstreept, en bepalingen. Qua vocabulaire wordt divers keukengerei en gereedschap genoemd. In stilistisch opzicht valt de personificatie te noteren van de spijkers en schroeven, die desesperación [wanhoop] ervaren en zich proberen te bevrijden uit de planken waarin ze zitten opgesloten.
Deze zin is door Sabarte Belacortu op p. 7–8 zowel qua structuur als wat betreft huishoudelijke terminologie en beeldspraak voorbeeldig vertaald:
Hij ging van huis tot huis met twee metalen staven die hij achter zich aan sleepte, en alle mensen schrokken zich wild toen ze zagen dat de grote en de kleine pannen, de nijptangen en de kookkomforen van de muur vielen, toen ze de planken hoorden kraken door de verwoede pogingen van spijkers en schroeven zich los te wrikken, en voorwerpen die ze al tijden kwijt waren, tevoorschijn kwamen op plekken waar ze er het vaakst naar hadden gezocht en zich in ordeloze vlucht achter de magische ijzers van Melquíades aan sleepten.
Prettig voor de lezer is ook de onnadrukkelijke herhaling van de tijdsaanduiding ‘toen’ in r. 3.
Een andere bladzijde die ik zorgvuldig met de brontekst heb vergeleken is p. 251 tot bovenaan 252. Ook hier ben ik zonder meer positief: de vertaling is even leesbaar als het origineel op p. 220 en zo goed als foutloos. Een klein puntje van kritiek heb ik op de passage waar het gaat om de vervanging van ouderwetse orgeltjes door cilindergrammofoons ‘met het gevolg dat de belangen van het plaatselijke orkest enige tijd diep werden gekwetst’ (p. 252): ‘kwetsen’ kan in combinatie met personen een adequate vertaling van afectar zijn, maar bij zaken, in dit geval belangen, betekent het niet meer dan ‘schaden’ of ‘aantasten’. (Van den Broek vertaalt dit werkwoord op p. 233 door ‘een ernstige bedreiging vormen voor [de belangen van de orkestjes]’, wat meer in de richting komt.)
Ter afwisseling van de lange zinnen komen korte zinnen met een eenvoudiger structuur voor, vooral in de dialogen. Deze nemen ten opzichte van de frequente beschrijvingen relatief weinig plaats in en de personages onderscheiden zich in hun taalgebruik niet of nauwelijks van elkaar. De vertaalproblemen liggen dan ook niet zozeer op dat vlak, al is het wel van belang in de dialogen een niet al te formeel spreektaalregister aan te houden.
Natuurlijk zijn er veel meer kenmerken te noemen, zoals het voorkomen van americanismos of colombianismos (typisch Spaans-Amerikaanse of Colombiaanse uitdrukkingen), maar die leveren niet per se vertaalproblemen op.
Samenvattend kan gesteld worden dat Cien años de soledad een roman is met een voor vertalers relatief hoge moeilijkheidsgraad, die vooral wordt veroorzaakt door de complexe syntactische structuur in soms uitzonderlijk lange zinnen en een rijk vocabulaire. Hoe zijn deze kenmerken in het Nederlands overgebracht?
Toegepaste vertaalprocedés
Het is direct duidelijk dat Sabarte Belacortu een groot arsenaal aan vertaalprocedés beheerst. Hieronder ga ik in op gevallen waarin verschillen met Van den Broek naar voren komen.
a) Voor de onpersoonlijke constructie met se, heel gewoon in het Spaans, is ‘men’ hooguit in een formele context de aangewezen vertaling (Linn & Slager 2007: 231–233). In de vertaling van Van den Broek valt echter een relatief hoge frequentie van ‘men’ op, ook in dialogen, terwijl er zoals Sabarte Belacortu laat zien prima alternatieven bestaan:
| GGM [Gabriel Garcia Márquez | MSB [Mariolein Sabarte Belacortu] | CvdB [C.A.G. van der Broek] |
| Voorbeeld 1, p. 7 [todo el mundo se espantó al ver que] los objetos perdidos desde hacía mucho tiempo aparecían por donde más se les había buscado | p. 7 [alle mensen schrokken zich wild toen ze zagen dat] voorwerpen die ze al tijden kwijt waren, tevoorschijn kwamen op plekken waar ze er het vaakst naar hadden gezocht | p. 7 [iedereen zag tot zijn stomme verbazing] hoe sinds lang vermiste voorwerpen opdoken op plaatsen waar men ze het meest had gezocht |
| Vb. 2, p. 7 José Arcadio Buendía ... pensó que era posible [= dat het mogelijk was] servirse de aquella invención inútil | p. 8 José Arcadio Buendía ... bedacht dat hij van die nutteloze uitvinding gebruik kon maken | p. 7 José Arcadio Buendía ... meende dat men zich van deze nutteloze uitvinding zou kunnen bedienen |
| Vb. 3, p. 117 [Vermomde koerier:] – ... Es fácil comprender que en las actuales circunstancias no se lleve encima nada comprometedor. | p. 133 ‘... Het is toch begrijpelijk dat je in de huidige omstandigheden niets compromitterends bij je kunt dragen.’ | p. 124 ‘Het valt gemakkelijk te begrijpen dat men in de huidige omstandigheden niets compromitterends bij zich dient te dragen.’ |
Terecht vanuit het oogpunt van leesbaarheid is in voorbeeld 3 van Sabarte Belacortu’s versie ook de invoeging van een modaal partikel: ‘het is toch begrijpelijk...’ (zie Linn & Slager 2007: 199) en de keuze voor het werkwoord ‘kunnen’, minder formeel dan ‘dienen te’. Het Spaans is hier wel enigszins plechtig, wat blijkt uit de ongebruikelijke voorplaatsing van het bijvoeglijk naamwoord actuales, maar in het Nederlands wordt dit mijns inziens voldoende weergegeven door de lexicale keuzes ‘in de huidige omstandigheden’ en ‘niets compromitterends’.
b) Ook Spaanse actieve constructies zonder se met een niet-levend onderwerp worden af en toe omgezet naar (pseudo-)passieve constructies, die in het Nederlands vaker voorkomen (Linn & Slager 2007: 193, 231–232):
| GGM | MSB | CvdB |
| Vb 1, p. 307 Lo malo era que la lluvia lo trastornaba todo | p. 350 Het lastige was dat alles in de war raakte door de regen | p. 325 Het nare was dat de regen alles in het ongerede bracht |
c) In voorbeeld 3 ad a) zagen we al de invoeging van een modaal partikel, veel gebruikt ten behoeve van een natuurlijk klinkend Nederlands.2 Hieronder volgen nog enkele voorbeelden:
| GGM | MSB | CvdB |
|
Vb. 1, p. 117 [Arcadio wil een bewijs zien van een vermomde koerier:] |
p. 133 ‘U hebt dat natuurlijk wel zwart op wit,’ zei hij. | p. 125 ‘U hebt uiteraard het een of andere papier bij u,’ zei hij. |
|
Vb. 2, p. 212 [Úrsula probeert Aureliano’s werkplaats binnen te komen:] |
p. 242 ‘Doe nou open,’ drong Úrsula op haar dagelijkse toon aan. | p. 225 ‘Doe open,’ hield Úrsula aan met een heel gewone stem. |
Er komen in voorbeeld 1 daarnaast stilistische verschillen naar voren door de keuze voor ‘natuurlijk’ in plaats van ‘uiteraard’ (formeel voor spreektaal) en het idiomatische ‘iets zwart op wit hebben’ in plaats van ‘een of ander papier bij zich hebben’.
In voorbeeld 2 past de informele spreektaalvariant ‘nou’ prima in de context.
d) Sabartes frisse, moderne taalgebruik ten opzichte van dat van Van den Broek manifesteert zich in een groot aantal gevallen in de narratieve tekst, maar komt (zoals ook al blijkt uit de voorbeelden bij c) vermoedelijk het duidelijkst naar voren in de dialogen:
| GGM | MSB | CvdB |
|
Vb. 1, p. 119 [Ursula probeert Arcadio te redden:] |
p. 135 ‘Kom hier, alsjeblieft,’ schreeuwde ze tegen hem. ‘Nu is het afgelopen met die waanzin!’ | p. 126 ‘Kom mee, om Godswil!’ riep ze. ‘Nu is het uit met die dwaasheden!’ |
| Vb 2, p. 120 « No tengo nada de qué arrepentirme », dijo Arcadio, y se puso a las órdenes del pelotón | p. 136–137 ‘Ik heb nergens spijt van,’ zei Arcadio, en hij gaf zich over aan de orders van het peloton | p. 128 ‘Ik heb nergens berouwover,’ zei Arcadio en hij stelde zich ter beschikking van het peloton |
| Vb. 3, p. 206 [Aureliano Segundo verdedigt zijn ontrouw met een beroep op bijgeloof:] ... tuve que hacerlo, para que siguieran pariendo [=lett. doorgaan met baren] los animales. | p. 236 ‘Ik moest wel, anders zouden de dieren zich niet meer voortplanten.’ | p. 219 ‘Ik moest wel, anders jongen de dieren niet meer.’ |
| Vb. 4, p. 207 [Amaranta zegt Fernanda eens goed de waarheid:] – Digo – dijo – que tú eres de las que confunden el culo con las témporas. | p. 237 ‘Ik zeg,’ zei ze, ‘dat jij zo’n vrouw bent die een kont en een kop door de war haalt.’ | p. 220 ‘Ik zeg,’ zei ze, ‘dat jij er zo een bent die geen verschil weet tussen een kont en een quatertemperdag.’ |
In voorbeeld 3 valt bovendien op dat beide vertalers een adequate perspectiefwisseling toepassen, waarbij de handeling vanuit een ander gezichtspunt wordt belicht (Linn & Slager 2007: 192–193).
In voorbeeld 4 is te zien dat Sabarte Belacortu de strekking van deze katholieke uitdrukking weergeeft (zie Seco et al. 1999: 1374), waar Van den Broek teruggrijpt op de originele Latijnse term. Deze komt in de dialoog echter wat geforceerd en, zeker in deze tijd, gedateerd over. Toevoeging van het versterkend partikel ‘nog’ was hier naar mijn mening overigens op zijn plaats geweest: ‘die... nog niet [eens] uit elkaar kan houden’.
Op een enkel punt heeft juist Van den Broek – zoals Steenmeijer in zijn recensie (2017) al liet zien – een net iets adequatere keuze gemaakt:
| GGM | MSB | CvdB |
| Vb. 1, p. 120 El jefe del pelotón, especialista en ejecuciones sumarias | p. 137 De ... aanvoerder van het peloton, die gespecialiseerd was in snelle executies | p. 128 De commandant van het peloton, een ware specialist in standrechtelijke executies |
| Vb. 2, p. 117 Arcadio examinó con una mirada de conmiseración a aquel extraño mensajero que habría podido confundirse con una abuela fugitiva. | p. 133 Arcadio wierp een medelijdende blik op die vreemde boodschapper, die voor een vluchtende grootmoeder kon worden aangezien. | p. 124 Arcadio bekeek deze merkwaardige koerier, die men gemakkelijk had kunnen houden voor een omaatje op de vlucht, met een blik vol medelijden. |
| Vb 3, p. 256 Úrsula trató de aprovechar a José Arcadio Segundo para que el coronel Aureliano Buendía abandonara su encierro. | p. 293 Úrsula probeerde gebruik te maken van José Arcadio de Tweede om kolonel Aureliano Buendía ertoe te bewegen een eind te maken aan zijn opsluiting. | p. 272 Úrsula riep José Arcadio Segundo’s hulp in om te bereiken dat kolonel Aureliano Buendía zijn eenzame opsluiting zou doorbreken. |
In voorbeeld 3 geeft de toevoeging ‘eenzame’ bij Van den Broek expliciet weer dat het om een zelfgekozen isolement van de kolonel gaat. In dezelfde zin is ‘hulp inroepen’ is, zeker voor personen, idiomatischer dan Sabartes ‘gebruik maken van’, dat de originele betekenis van aprovechar [profiteren van] echter meer benadert; wellicht was ‘inzetten’ hier een adequaat alternatief geweest.
e) Een ander procedé dat zorgt voor een vlottere leesbaarheid in het Nederlands is de weergave van de – in Romaanse talen geliefde – zelfstandignaamwoordconstructie door een betrekkelijke bijzin, couranter in het Nederlands (Linn & Slager 2007: 189–190):
| GGM | MSB | CvdB |
| Vb. 1, p. 8 [José Arcadio Buendía geeft niet gauw op:] Durante varios meses se empeñó en demostrar el acierto de sus conjeturas. | p. 8 Enkele maanden lang deed hij zijn uiterste best om te bewijzen dat zijn veronderstellingen juist waren. | p. 8 Een paar maanden lang spande hij zich in om de juistheid van zijn veronderstellingen aan te tonen. |
| Vb. 2, p. 220 El alcalde ... explicó que el cine era una máquina de ilusión que no merecía los desbordamientos pasionales del público. | p. 251 ... legde de burgemeester uit dat film een illusiemachine was, die het niet verdiende dat de hartstochten van het publiek zo uit de hand liepen. | p. 233 ... legde de burgemeester uit, dat de bioscoop slechts een zinnebeeldig toestel was dat de ongebreidelde hartstochten van het publiek niet verdiende. |
Qua woordkeuze vind ik in voorbeeld 2 ‘illusiemachine’ ook een stuk sterker dan het vage ‘zinnebeeldig toestel’.
f) In lijn met haar streven naar modernisering (Sabarte Belacortu 2017) vermijdt de vertaalster constructies met het tegenwoordig en voltooid deelwoord, die bij Van den Broek met enige regelmaat voorkomen:
| GGM | MSB | CvdB |
| Vb. 1, p. 220 Deslumbrada por tantas y maravillosas invenciones, la gente de Macondo no sabía por dónde empezar a asombrarse. | p. 251 De mensen in Macondo waren zo verbluft over al die fantastische uitvindingen dat ze niet wisten waar ze moesten beginnen zich te verbazen. | p. 232 De inwoners van Macondo, overdonderd door zoveel wonderbaarlijke uitvindingen, vielen van de ene verbazing in de andere. |
| Vb. 2, p. 230 Remedios, la bella, no le contó a nadie que uno de los hombres, aprovechando el tumulto, le alcanzó a agredir [aanvallen/aanranden] el vientre con una mano que más bien parecía una garra de águila aferrándose al borde de un precipicio. | p. 263 Remedios de Schone vertelde niemand dat een man van de chaos gebruik had gemaakt om haar buik te betasten met een hand die meer deed denken aan een adelaarsklauw die zich aan de rand van een afgrond vastklampte. | p. 244 Remedios de Schone vertelde aan niemand dat een van de mannen, gebruikmakend van het tumult, haar buik had kunnen vastgrijpen met een hand die eerder leek op de klauw van een adelaar welke zich vastklampt aan de rand van een afgrond. |
| Vb. 3, p. 364 Aureliano, encerrado en su cuarto, no se dio cuenta de nada. | p. 414 Aureliano zat op zijn kamer en had niets in de gaten. | p. 386 Aureliano, weggedoken in zijn kamertje, bemerkte er niets van. |
In voorbeeld 2 is de versie van Sabarte niet alleen vlotter door vermijding van het (twee keer gebruikte) tegenwoordig deelwoord; op lexicaal niveau is ‘betasten’ met zijn seksuele connotatie ook adequater dan ‘vastgrijpen’ en tot slot is het betrekkelijk voornaamwoord ‘die’ net als in het Spaans ongemarkeerd ten opzichte van het ambtelijke ‘welke’.
Daarentegen vind ik in voorbeeld 1 bij Van den Broek de laatste uitdrukking dan weer fraai idiomatisch vertaald met ‘van de ene verbazing in de andere vallen’.
g) Eerder gaf ik aan dat zich weinig stilistische variatie voordoet in het taalgebruik van de personages. Een uitzondering hierop is de onderstaande passage:
| GGM | MSB | CvdB |
|
Vb 1, p. 207 Amaranta se sintió tan incómoda con su dicción viciosa, y con su hábito de usar un eufemismo para designar cada cosa, que siempre hablaba delante de ella en jerigonza. – Esfetafa – decía – esfe defe lasfa quefe lesfe tifiefenenfe asfacofo afa sufu profopifiafa mifierfedafa. |
p. 237 Amaranta voelde zich zo onbehaaglijk bij Fernanda’s lelijke accent en haar gewoonte om voor alle dingen een eufemisme te gebruiken, dat ze in haar aanwezigheid altijd in geheimtaal sprak. ‘Defezefe dafamefe,’ zei ze, ‘griefriezeltfelt vafan hafaar eifeigefen schijfijteferijfij.’ |
p. 220 Amaranta voelde zich zo onbehaaglijk bij haar nuffige uitspraak en haar gewoonte om voor alles een eufemisme te gebruiken, dat ze in Fernanda’s bijzijn steeds een soort koeterwaals sprak.
‘Zijfij isfis vafan hetfet soorfoort,’ zei ze dan, ‘datfat bafabangfang isfis vanfan zijnfijn eifeigenfen strofont.’ |
Hier is Sabarte Belacortu – die natuurlijk wel haar voordeel heeft kunnen doen met Van den Broeks versie – net iets origineler.
h) The devil is in the details: zoals in voorbeeld 2 bij e) al te zien is (legde... uit, dat...) is er in Van den Broeks vertaling sprake van overmatig gebruik van komma’s, wat in stilistisch opzicht naar mijn mening enigszins storend is. Sabarte Belacortu heeft deze pauzemomenten grotendeels weggewerkt, wat bijdraagt tot een pittiger zinstempo:
| GGM | MSB | CvdB |
| Vb. 1, p. 120 ... antes de que Arcadio cayera en la cuenta de que habían transcurrido dos horas | p. 137 Pas toen ... had Arcadio door dat er al twee uur voorbij waren. | p. 127 ... nog voordat het tot Arcadio doordrong, dat er twee uren waren verstreken |
| Vb. 2, p. 212 No se habían extinguido los ecos del homenaje, cuando Úrsula llamó a la puerta del taller. | p. 242 De laatste echo’s van het jubileum waren nog niet verdwenen of Úrsula klopte op de deur van zijn werkplaats. | p. 225 De echo’s van het jubileum waren nog niet uitgestorven, toen Úrsula op de deur van zijn atelier klopte. |
| Vb. 3, p. 256 La verdad es que ni José Arcadio Segundo hubiera podido sacar al coronel de su encierro. | p. 293 Eerlijk gezegd had zelfs José Arcadio de Tweede de kolonel niet uit zijn isolement kunnen halen. | p. 272 De kwestie was, dat zelfs José Arcadio Segundo de kolonel niet uit zijn teruggetrokkenheid had kunnen bevrijden. |
In voorbeeld 1 zien we hier bij Sabarte opnieuw een adequate toevoeging van een nuancerend partikel: ‘al twee uur’. Het enkelvoud ‘uur’ is opnieuw levendiger dan het formele ‘uren’ van Van den Broek. Die laat in een andere zin met een overbodige komma (voorbeeld 2) bovendien echo’s ‘uitsterven’ in plaats van het idiomatische ‘wegsterven’ of ‘verdwijnen’, de keuze van Sabarte.
Nu nog toegankelijker
De moeilijkheidsgraad van Cien años de soledad voor vertalers is aanzienlijk. De eerste Nederlandse vertaling van Van den Broek is vanaf de publicatie in 1972 decennialang zeer gewaardeerd, totdat de behoefte opkwam aan een nieuwe versie. Ik kan concluderen dat Sabarte Belacortu’s vertaling uit 2017 op een aantal punten, vooral qua woordgebruik en syntaxis, inderdaad moderner is en frisser aandoet dan die van Van den Broek zonder al te tijdgebonden te worden. Zij geeft blijk van een uitstekende vertaalvaardigheid en een subtiel gevoel voor nuance in het Nederlands, zodat Márquez’ voortmeanderende zinnen voor de hedendaagse Nederlandse lezer nu nog toegankelijker zijn.
Noten
1 Zo ontving zij in 1997 de Meulenhoff Vertalersprijs en in 2010 de Vertaalprijs van het Nederlands Letterenfonds (www.letterenfonds.nl/nl/entry/766/vertaalprijzen-2010).
2 In feite is er in dialogen in fictie sprake van ‘feigned orality’ (Cadera 2012: 37).
Bibliografie
Primaire bronnen
García Márquez, Gabriel. 1982 [1967]. Cien años de soledad. México D.F.: Editorial Origen & Editorial OMGSA.
García Márquez, Gabriel. 2017. Honderd jaar eenzaamheid. Vertaald door Mariolein Sabarte Belacortu. Amsterdam: Meulenhoff.
García Márquez, Gabriel. 1972. Honderd jaar eenzaamheid. Vertaald door C.A.G. van den Broek. Amsterdam: Meulenhoff.
Secundaire bronnen
Bolaños Cuéllar, Sergio. 2010. ‘Translation Norms in Gabriel García Márquez’s Cien años de soledad Translations into English, German, French, Portuguese, and Russian’, Folios, 31, p. 133–147.
Cadera, Susanne M. 2012. ‘Translating fictive dialogue in novels’, in: Jenny Brumme & Anna Espunya (eds.), The Translation of Fictive Dialogue. Amsterdam: Rodopi, p. 35–51.
Linn, Stella & Miel Slager. 2007. Vertalen uit het Spaans, tekst en uitleg. Bussum: Coutinho.
Sabarte Belacortu, Mariolein. 4 mei 2017. ‘De eerste zin, vroeger en nu, van Gabriel García Márquez’ Honderd jaar eenzaamheid’, op: www.athenaeum.nl/nieuws/2017/de-eerste-zin-vroeger-en-nu-van-gabriel-garc%C3%ADa-m%C3%A1rquez-honderd-jaar-eenzaamheid/ [Geraadpleegd op 5-4-2018]
Seco Reymundo, Manuel, Olimpia Andrés Puente & Gabino Ramos González. 1999. Diccionario del español actual, Vol. I, Madrid: Aguilar.
Steenmeijer, Maarten, 20 mei 2017. ‘Márquez brengt zelfs zijn vertaler in verwarring’, de Volkskrant, bijlage Sir Edmund, p. 16–19.
Wesselingh, Anton. 2016. ‘“Het mooiste vak van het heelal”. De verrassende loopbaan van selfmade vertaler C.A.G. van den Broek’, Filter, tijdschrift over vertalen, 23:3, p. 52–59.