Afgelopen maanden, woelige maanden, met controverses over wie de gedichten van Amanda Gorman mocht vertalen en verontwaardigde berichten over hoe het mogelijk is dat een stuk uit Dantes Inferno wordt weggelaten in een bewerking voor jonge lezers,1 valt het me op dat er in het spreken over vertalen steeds meer aandacht uitgaat naar waarden die te maken hebben met zorg en zorgzaamheid.2 In ons taalgebruik zat dat altijd al: je hebt een vertaling onder je hoede, je draagt zorg voor een tekst, je gaat er behoedzaam mee om, alsof dat wat je vertaalt van porselein is en makkelijk zou kunnen breken. Maar bij vertalen gaat het niet alleen om behoedzaamheid en zorgzaamheid. In wat volgt probeer ik na te denken over vertalen als een oxymoron: een praktijk waarin tegenstellingen zich samenballen: behoedzaamheid en agressie, voorzichtigheid en invasief handelen, vreugde om wat je onder handen hebt en ongemak, plezier en pijn, macht en machteloosheid.
Vertalen als bepotelen
Toen hij onder woorden bracht wat het voor hem als schrijver betekent om te worden vertaald, zei de Britse schrijver Max Porter tijdens een lezing voor de Vertaaldagen in december 2020/januari 2021: ‘[…] want ik associeer vertalen met tussendoor glippen, met reizen zonder grenzen, met verplaatsing, soepelheid, behoedzaamheid en liefde, maar ook met gevaar, kwetsbaarheid, misbruik, luiheid, toondoofheid, censuur.’ In het vervolg van zijn betoog plaatst hij vertalen tegenover een ‘totalitaire’ strategie waarin alles wordt platgewalst en versimpeld (Porter 2021). Vertalen is volgens Porter een verzetsdaad in het huidige tijdsgewricht, omdat het traag gaat en tijd nodig heeft. ‘Verzet tegen de totale onderwerping van het cultuurbedrijf aan de commercie.’ En hij spoort ons aan:
Geef ruimte aan gelaagdheid. Luister. Wees opmerkzaam. Doe moeite, leef je in en wees sensitief. Ontsluit betekenis, in plaats van die op slot te doen. Omhels meerduidigheid in plaats van die te vrezen en bestrijden. Aanvaard veranderlijkheid. Omhels de nuance, en de wonderschone complexiteit van onderlinge verbanden.