Volgens het laterale denken van Edward de Bono zou je kunnen zeggen dat een tool voor vertalers niet voor vertalers moet worden gemaakt. Dat is niet zo’n rare uitspraak als het lijkt: als je naar de huidige hulpmiddelen kijkt, vind je genoeg onderbouwing voor een dergelijke stelling. De huidige CAT-tools lijken meer gemaakt voor vertaalbureaus en organisaties dan voor vertalers, en voor zover ik weet, zijn er maar weinig vertalers die er graag gebruik van maken.
Dit artikel gaat niet over CAT-tools maar over hoe een tool voor vertalers eruit zou kunnen zien. Daar denk ik al over na zo lang als ik me met vertalen bezighoud.
Mijn scriptie tijdens mijn studie Vertaalwetenschap ging over de rol van context in vertalen. Rond dezelfde tijd (eind jaren tachtig) heb ik met een studiegenoot een contextbank ontwikkeld. Daarin kon je terminologie in context in twee talen opzoeken.
Tegen terminologie werd destijds als volgt aangekeken: je maakte een record met daarin velden voor een term, een definitie, een bron, een context, synoniemen, gebruiksinformatie, notities en nog een keur aan andere velden. Voor vertalers hoefde daar alleen nog een vertaling van de term aan te worden toegevoegd.
De praktische waarde van dergelijke terminologierecords (geënt op de fiches van voor het computertijdperk) was niet erg groot. Termen kennen immers zelfs binnen één vakgebied soms meerdere definities, en schrijvers volgen die niet altijd exact, niet in de laatste plaats omdat ze er slechts deels mee bekend zijn. Beter is het dan ook om te kijken naar het eigenlijke gebruik van termen. Daar heb je veel context voor nodig, maar daar voorzagen termenbanken nauwelijks in.
Eén context per record is wel erg mager. Ludwig Wittgenstein zei al dat woorden alleen betekenis hebben in de context waarin ze zijn geplaatst, en je hoeft geen talenwonder te zijn om het daarmee eens te zijn. Het gebruik wordt echter pas duidelijk als je meerdere contexten met elkaar vergelijkt. De traditionele indeling van één trefwoord per record is voor dat doel totaal ongeschikt. In plaats daarvan hebben we destijds met onze Contextbank een systeem gebouwd waarmee je op alineabasis op elk woord kon zoeken. Je kreeg minimaal de volledige alinea te zien waarin je zoekterm voorkwam.
In de tweede helft van de jaren negentig ben ik begonnen met de ontwikkeling van txtExpress, een plug-in voor Microsoft Word waarmee je kon zoeken in eerdere vertalingen op zins- of alineabasis met daarnaast een groot aantal functies die het werk van vertalers moesten veraangenamen.
Word stelt zijn objectenstructuur beschikbaar aan de gebruiker, zodat je erin kunt programmeren. Dat bood destijds ongekende mogelijkheden, maar er waren natuurlijk ook beperkingen. Met txtExpress hebben enkele vertalers, waaronder ik zelf, jarenlang naar tevredenheid gewerkt.
Dat dit groepje vertalers nooit groter is geworden, kwam door de beperkingen die een plug-in met zich meebrengt. Het kan zomaar gebeuren dat de software die je schrijft op je eigen computer perfect werkt maar op de computer van een andere gebruiker problemen oplevert. Dergelijke problemen kun je alleen oplossen als je je software volledig in eigen hand houdt. Met een plug-in is dat per definitie onmogelijk want je bent afhankelijk van de maker van de app waar je plug-in in draait.
Necessity is the mother of invention, heeft Plato geloof ik gezegd (niet in het Engels, natuurlijk, maar in het Nederlands is het nooit een gevleugelde uitdrukking geworden). Dus denk ik al een paar jaar na over een zelfstandige app die meer mogelijkheden biedt en die door een grote groep gebruikers kan worden benut.
Het ligt voor de hand dat dat een webapplicatie moet worden. Een webapplicatie is op elk platform te gebruiken (Mac, Windows, Linux, tablet, telefoon). Er hoeft niets te worden geïnstalleerd en je hebt als gebruiker altijd de laatste versie. Online samenwerking is makkelijk in te bouwen als je in een browser werkt, en je hebt automatisch een back-up, zodat je je werk nooit meer kunt kwijtraken.
De naam van deze conceptapp (die voor een groot deel is gebaseerd op het reeds bestaande txtExpress) is Comtexxt. We hebben nagedacht over wat er allemaal in moet en hoe een en ander eruit moet zien, en er is een softwarebureau dat zich over de functionaliteit en de interface heeft gebogen. Moeilijk te maken is het allemaal niet, maar daar is wel geld voor nodig. Over mogelijkheden voor de financiering denken we nog na, en aan de promotie als de app er straks is, moeten we ook nog wel een paar gedachten wijden.
Maar ik loop op de zaak vooruit. Vertalers die dit artikel lezen, zullen vooral willen weten of ze iets aan een app als Comtexxt hebben. Denk je aan een app voor vertalers, dan denk je al snel aan CAT-tools zoals SDL Trados. Hun verkoopargument voor freelancers is dat je met hun product nooit dezelfde zin twee keer hoeft te vertalen. Dat klinkt mooi, maar hoe vaak kom je dezelfde zin tegen in een literaire vertaling? Of in non-fictie? Of in een financiële analyse?
Er zijn zeker teksten die veel herhaling en zogenaamde fuzzy matches bevatten, maar nog veel meer teksten waar dat niet het geval is. Zou je bij het vertalen van dergelijke teksten niet ook baat kunnen hebben bij een goede app? Natuurlijk, maar zo’n app zou dan andere functionaliteit moeten bieden dan de huidige hulpmiddelen.
Een greep uit de mogelijkheden:
Dit artikel is te kort voor een uitputtend overzicht van de functionaliteit, maar er is nog veel meer over te zeggen, en bovendien kunnen nieuwe inzichten weer nieuwe opties opleveren.
(1) Je zou vertalen kunnen omschrijven als zoeken naar synoniemen in een andere taal. Daarbij ga je voorbij aan heel veel wat vertalen nog meer is, maar uit mijn eigen vertaalpraktijk weet ik dat ik doorlopend naar synoniemen zoek. Dan is het teleurstellend dat synoniemenwoordenboeken zich grotendeels beperken tot synoniemen die uit één woord bestaan, terwijl deze vaak uit meerdere woorden of zelfs een hele zin kunnen bestaan.
Dit zijn bijvoorbeeld de synoniemen van “winnen” in txtExpress:
aftroeven, als beste uit de bus komen, als winnaar uit de bus komen, bedwingen, de eerste plaats behalen, de eerste prijs in de wacht slepen, de eerste prijs voor iemands neus weg kapen, de erepalm wegdragen, de hoogste plaats scoren, de loef afsteken, de overwinning behalen, een einde maken aan de heerschappij van, een gelopen race, een monsterzege behalen, een overwinning op je naam schrijven, een straatlengte voorliggen, een voorsprong hebben, het leek erop dat ze alweer een tijdje aan de winnende hand waren, iemand van de troon stoten, iemand zijn verdiende loon geven, iemand zijn vet geven, in het stof doen bijten, in je voordeel beslechten, inmaken, kloppen, krijgen wat je toekomt, lichtjaren vooruit zijn, met de eer gaan strijken, met de hoofdprijs naar huis gaan, onderdrukken, overtroeven, overwinnen, slaan, smadelijk verslaan, triomfen vieren, triomferen, uitverkoren zijn, van de eerste plaats verdringen, verdienen, verslaan, voorliggen, winnen, zegevieren
De synoniemenzoeker van txtExpress wordt overgenomen in Comtexxt en is door gebruikers aan te passen dan wel aan te vullen en te delen.
(2) Een collocatiewoordenboek bestaat bij mijn weten voor het Nederlands niet. Collocaties kun je ook via bestaande teksten en via Google achterhalen. Dat is alleen wel bewerkelijk. Als je via Google zoekt, moet je elke webpagina apart openen en dan nog keer naar je zoekterm zoeken. In txtExpress typ je een zoekterm in krijg je meteen een lijst voorgeschoteld:
Ook de collocatiezoeker van txtExpress wordt in Comtexxt ingebouwd en kan door gebruikers worden aangevuld en gedeeld.
De mogelijkheden van Comtexxt weergegeven in een mindmap
Een app met zoveel functionaliteit moet wel een heel drukke interface krijgen, zul je misschien denken. Dat hoeft helemaal niet. Je kunt zelfs met een geheel leeg scherm werken en alleen functies te zien krijgen als je dat wilt.
Aan de andere kant vinden sommige gebruikers het prettig om altijd een overzicht te hebben van de functies die ze op dat moment gebruiken. Met een paar simpele instellingen kun je de interface precies zo instellen als je dat prettig vindt.
Nog even terug naar Edward de Bono. Als je stelt dat een app voor vertalers niet voor vertalers hoeft te worden gemaakt, zou je bijvoorbeeld kunnen concluderen dat vertalen, schrijven en redactie veel met elkaar gemeen hebben.
Schrijvers zoeken voor een groot deel dezelfde informatie als vertalers en zijn er zeker bij gebaat makkelijk in bestaande teksten te kunnen zoeken. Daarom richten we ons met Comtexxt niet alleen op vertalers maar ook op schrijvers en iedereen die beroepsmatig of semi-beroepsmatig met tekst werkt.
Wat is er nog nodig? Ten eerste financiering. Programmeurs moeten ook eten, en ze krijgen evenals vertalers graag betaald voor hun werk. Een app als Comtexxt ontwikkelen, kost tijd en geld. Financiering is ook nodig voor de promotie als de app er eenmaal is, en we zoeken ook mensen die daar verstand van hebben.
De tekstverwerker heeft vertalers enorm veel gemak en snelheidswinst opgeleverd. Datzelfde geldt in veel mindere mate voor CAT-tools. Zoals mensen naar verluidt maar tien procent van hun hersencapaciteit gebruiken, zo bieden de huidige tools maar een klein deel van wat vertalers voor hun werk nodig hebben. Het zou mooi zijn als we daar met vereende krachten verbetering in konden brengen. Mocht je zin hebben om mee te denken, dan kun je contact opnemen met Theo van der Ster op theoster@hey.com.
Theo van der Ster heeft Vertaalwetenschap gestudeerd aan de UvA en werkt al 30 jaar als freelance vertaler in uiteenlopende vakgebieden. Daarnaast houdt hij zich bezig met grafisch ontwerpen, schrijven en programmeren. Zie zijn websites voor meer informatie: www.xtext.nl en www.theovanderster.com. Theo is te bereiken op theoster@hey.com.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.