Elk jaar verschijnen er in Nederland en Vlaanderen ruim 5000 nieuwe boekvertalingen, eerste drukken dus. Dat is bijna een derde van de totale boekproductie: fors meer dan de beruchte 3% in het Engelse taalgebied (maar die hoeven dan ook niet al die Amerikaanse bestsellers te vertalen). Fors meer ook dan de 12,5% in Duitsland en de 15% in Frankrijk. En voor fictie ligt het aandeel zelfs nog veel hoger: daar zijn twee op de drie van alle in het Nederlands verschijnende boeken vertaald.
Je zou dan verwachten dat er voor de kunst of kunde van het boekvertalen flink veel aandacht zou zijn, maar dat valt tegen. ‘Overigens schitterend vertaald,’ luidde de ironische titel van het Vertaalpleidooi uit 2008, en die titel heeft nog niets aan actualiteit verloren: een vertaling wordt nog altijd gezien als iets bijkomstigs, een extra laagje dat in het beste geval onopgemerkt blijft. Zou het toeval zijn dat de Filter Vertaalprijs, die nu juist de toegevoegde waarde van vertalingen voor het voetlicht wil brengen – zou het toeval zijn dat de stichting die deze unieke prijs uitreikt zich elk jaar weer enige moeite moet getroosten om het sponsorschap te realiseren?
Maar ook dit jaar is het weer gelukt om enkele gulle particulieren en een tiental betrokken uitgeverijen met belangrijke vertaalfondsen te bewegen de prijs te steunen. Namens stichting, tijdschrift en jury willen wij deze begunstigers en uitgeverijen bedanken: Ambo|Anthos, Atlas Contact, Cossee, Lebowski, Podium, Singel Uitgeverijen, Vantilt, Van Oorschot en Wereldbibliotheek. Wederom bedraagt het prijzengeld voor de Filter Vertaalprijs €10.000.
Het is vandaag Wereldboekendag, maar ook de internationale dag van het auteursrecht. Dat komt mooi uit: het auteursrecht is er ter bescherming van oorspronkelijke uitingen (waartoe in alle internationale verdragen ook vertalingen worden gerekend), en de Filter Vertaalprijs bekroont een vertaling uit het afgelopen kalenderjaar waarvan de oorspronkelijkheid in aanpak en resultaat nog eens extra opvalt. Volgens de jury, die in omgekeerd alfabetische volgorde bestond uit Eva Wissenburg, Yolanda Rodriguez Pérez, Ton Naaijkens, Anne Lopes Michielsen en Martin de Haan, was het kalenderjaar 2018 een erg rijk vertaaljaar – reden genoeg om na lang wikken en wegen niet vijf, maar zes vertalingen te nomineren, die elk op hun eigen manier bijzonder mogen worden genoemd.
Alle nominaties verdienen de Filter Vertaalprijs ten volle. Het was niet makkelijk om die zes boeken met elkaar te vergelijken. Een rabelaisiaans-grotesk verhaal waarin alle taalregisters worden opengetrokken. Een lange, fragmentarische gedachtestroom waarin zelfs de woordgrenzen niet veilig zijn voor de experimenteerdrift van de auteur. Een even doorwrochte als spannende juridisch-historische studie, non-fictie dus, die alleen al door de benodigde research het uiterste van een vertaler vergt – zónder werkbeurs van het Letterenfonds. Een razend hedendaagse én trefzekere mengeling van kunstkritiek, autobiografie en roman. Een duizend jaar oude ratjetoe van anekdotes, impressies en opsommingen. Een in haar kaalheid ontluisterende documentaire vertelling over menselijke onmenselijkheid. De zes genomineerde vertalers – Wil Boesten, Harrie Lemmens, George Pape, Trijne Vermunt, Jos Vos en Jacques Westerhoven – hebben niet alleen gedegen vakwerk afgeleverd door elk op hun eigen manier de specifieke problemen op te lossen waar de brontekst hen mee confronteerde, ze hebben ook ieder voor zich een mooie, overtuigende nieuwe tekst neergezet. Want dat is een goede vertaling, en niet alleen volgens het auteursrecht: een nieuwe tekst met een eigen ritme en klank, waar de oorspronkelijke auteur alleen maar vol verbazing naar zou kunnen luisteren. Een nieuwe tekst die op de oude lijkt, maar toch ook niet. Een nieuwe tekst die zichtbaar en voelbaar maakt wat er voorheen niet was, of in elk geval niet op die manier. Daar kún je overheen lezen, maar als we dat van nu af aan nou eens níet meer deden?
Wil Boesten leverde een heroïsche prestatie, niet alleen vanwege de lange adem die nodig was om zo’n omvangrijk werk te vertalen – De zwarte heer Bazetub, uitgegeven door Cossee, leest op elke bladzijde geweldig en de fabuleuze stijl evenaart met gemak de enorme vertelkracht van dit bijzondere boek. Harrie Lemmens ving met een uiterst treffende vertaalstijl een fonkelend en kronkelend amalgaam van zinnen en voert in het door Ambo|Anthos uitgegeven Voor wie in het donker op mij wacht de lezer mee in een talige draaikolk van raak en treffend Nederlands. George Pape vertaalde voor Unieboek Het Spectrum het aangrijpende Galicische wetten, en ontsluit daarmee een biografisch opvallend, cultureel rijk en ethisch-juridisch gezien uiterst belangwekkend boek op voorbeeldige wijze. Oogzenuw, uitgegeven door Podium, barst van de kraakheldere zinnen, hier is duidelijk een vertaalster aan het werk die pas tevreden is als haar woorden werkelijk spreken: Trijne Vermunt verdient diepe bewondering voor de bedrieglijk nonchalant ogende trefzekerheid die zij aan de dag legt. Jos Vos legde via uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep afgelopen jaar een heus Hoofdkussenboek voor ons neer, rechtstreeks vertaald uit het Japans – een boek van een vrouw uit de tiende eeuw dat nog steeds sprankelt alsof het in 2018 verschenen is. Jacques Westerhoven leverde met Menselijke voorwaarden, verschenen bij Van Oorschot, een ongelooflijke vertaling af en was daar alle vertalers in het Engels, Frans en Duits mee voor – Westerhoven vertaalt de diepgaande ontluistering van de oorlogvoerende mens uiterst gewetensvol, ontluisterend helder, gepast stijlvol en zonder enig effectbejag.
Van de zes genomineerde vertalingen is er één die het principe van het zichtbaar en voelbaar maken van wat er voorheen niet was, tot een hogere macht lijkt te verheffen. Niet uit pronkzucht of loze virtuositeit, ook niet vanwege een vrijere vertaalopvatting, maar eenvoudigweg omdat de vertaler heeft beseft dat deze specifieke tekst erom vroeg – tenminste, zo ziet het resultaat eruit, want in de wereld der ideeën slapen ongetwijfeld nog allerlei andere, onvermoede vertalingen van diezelfde tekst, in afwachting van het moment dat een begenadigde vertaler ze wakker komt kussen. Maar hoelang heeft deze vertaling geslapen? En waarop eigenlijk?
Geen enkele tekst is in steen gebeiteld, maar zowel door de grote afstand in tijd en ruimte als door de volstrekt losse vorm heeft Het hoofdkussenboek van de tiende-eeuwse Japanse hofdame Sei Shōnagon de vertaler, Jos Vos, gedwongen tot ongekende vrijheid – die uiteraard niets anders wil zijn dan trouw, juist wanneer de toon zo mooi nonchalant hedendaags klinkt en we het gevoel hebben dat het boek nog maar gisteren is geschreven. Weten we wel zo zeker dat dit boek vóór deze vertaling al bestond? Met niets dan lof voor de andere genomineerden kent de jury de Filter Vertaalprijs 2019 unaniem toe aan Jos Vos voor zijn Hoofdkussenboek, een unieke leeservaring, een feest van taal en levenskunst, een ware vertaalprestatie van groot formaat.
Dit juryrapport is op Wereldboekendag 23 april 2019 uitgesproken door jurylid Anne Lopes Michielsen tijdens de feestelijke uitreiking van de Filter Vertaalprijs 2019 in Houtzaagmolen De Ster te Utrecht, georganiseerd door Het Literatuurhuis in samenwerking met Stichting Filter. De jury van de Filter Vertaalprijs 2019 bestond uit Anne Lopes Michielsen (vertaler Portugees), Yolanda Rodriguez Pérez (docent Spaans en Europese Studies, Universiteit van Amsterdam), Eva Wissenburg (vertaler Frans, namens de redactie van Filter), Martin de Haan (vertaler Frans, winnaar Filter Vertaalprijs 2018) en Ton Naaijkens (vertaler Duits, namens Stichting Filter).